Πάντοτε επιστρέφω στον Φραντς Κάφκα[1]. Δεν εννοώ ότι αποτελεί για μένα ένα απλό λογοτεχνικό σημείο αναφοράς. Όχι. Αποδίδω στην επιρροή που μου ασκεί ο Κάφκα κάτι πολύ πιο ισχυρό και σημαντικό: μια, όχι και τόσο, έμμεση, υποβόσκουσα συντροφικότητα. Τον αναγνωρίζω ως συνοδοιπόρο, ως συνομιλητή σε βασικά θέματα που αφορούν τη ζωή και τον εκμεταλλεύομαι αντιστοίχως. Γράφοντας αυτό, δεν θέλω να πω ότι ζητώ συμβουλές απ’ αυτόν αλλά ότι αναζητώ βιώσιμες πρακτικές επιβίωσης μέσα από τη σχέση μου με τα έργα του. Αυτή μου τη στάση προς τον συγγραφέα, θα προσπαθήσω να εξηγήσω στο παρόν κείμενο.
Όπως ξεκάθαρα μπορεί ν’ αντιληφθεί ο αναγνώστης (ειδικά στα βιβλία ‘Η δίκη’ και ‘Ο πύργος’) ο Κάφκα περιγράφει τόσο με λογοτεχνική όσο και πολιτική μαεστρία το ανθρωπογενές παλίμψηστο της δυναμικής και ρευστής κατάστασης και συνθήκης των σχέσεων εξουσίας[2], καθώς το και δυστοπικό περιβάλλον εγκλεισμού που οικοδομούν. Στη λογοτεχνική σκέψη του Κάφκα, παρατηρείται μια μοναξιά που όμως δεν είναι απλώς μοναξιά, ένα παράλογο και άλογο κλίμα που όμως δεν απλώς ένα παράλογο και άλογο κλίμα. Θέλω να πω, απαιτείται μια σειρά διευκρινίσεων εδώ.
Ο Κάφκα, ως ένας Φουκώ πριν τον Φουκώ, κάνει βήματα μέσα από και στη λογοτεχνία, που προκαλούν επιτακτικά το αισθητικο-πολίτικο ενδιαφέρον και εγκαλούν τους αναγνώστες σε σκέψη πάνω στα πράγματα και τα συμβάντα, ξανά και ξανά. Ο Κάφκα είναι ένας άνθρωπος με συγγραφική τόλμη, αισθητική αξία και βαθιά μελετητική διείσδυση, που μας καλεί να τον δούμε ως έναν εθνογράφο μυθοπλασίας που καταπιάνεται με την κριτική λογοτεχνική ανάλυση των συνθηκών που αναμφίβολα καταπιέζουν τους ανθρώπους, τονίζοντας παράλληλα, και αδιάκοπα, θα πρόσθετα, το γεγονός της επιλογής, της συναίνεσης/συγκατάθεσης, αλλά και της σκληρής μάχης που ενυπάρχουν στις σχέσεις εξουσίας. Σημείο, που εκφράζεται με εύγλωττα και με σαφήνεια στο έργο του ‘Στη σωφρονιστική αποικία’. Εξηγώ.
Μέσα από τη γραφή του, ο Κάφκα μας διδάσκει το τέλος του ντετερμινισμού, της ουσιοκρατίας, της μοιρολατρίας, αλλά και του ουτοπικού συλλογισμού, επιτελώντας, αυτό που αλλού έχω γράψει, τη λογοτεχνική του εργασία στην πραγματική της μορφή και διάσταση. Ποια είναι αυτή; Τα εργαλεία της πολιτισμικής αναγνώρισης και της κριτικής συνειδητοποίησης.
«…αν η αποστολή της λογοτεχνίας διαιρεθεί σε προτεραιότητες […] ο πρώτος στόχος στην ιεραρχία είναι ο εξής διπλός: το στάδιο της πολιτισμικής αναγνώρισης, δηλαδή η συνείδηση της υπάρχουσας κατάστασης ως το πρώτο και το πιο βασικό στάδιο για την επίτευξη της αυτόνομης και ανεξάρτητης ύπαρξης. Όμως, έπειτα από αυτή τη διαδικασία ακολουθεί το ερώτημα: αφού ο άνθρωπος δει και κατανοήσει από τι περιβάλλεται και τι περιβάλλει και εκείνος με τη σειρά του (αφού συναινεί σε ό,τι υφίσταται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο), τι ακριβώς πρέπει να τον απασχολήσει; Εκείνο που ονομάζεται «κριτική συνειδητοποίηση» (Φρέιρε, 1974, 1977) (δεύτερο στάδιο), δηλαδή η ουσιαστική επανατοποθέτηση του υποκειμένου, όχι στη γεωγραφική διάσταση τροφοδοτούμενο από μία τεχνοκρατική αντίληψη, αλλά στην κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική διάσταση, τροφοδοτούμενό από μία κριτική θέληση και ανάγκη (Κατσιγιάννης, 2024β).[3]»
Πιο συγκεκριμένα, η γραφή του Κάφκα παρέχει στον αναγνώστη ένα πολυπρισματικό, μη δογματικό και συνεπές θεωρητικο-αισθητικό πρίσμα, ώστε ν’ αντιληφθεί ότι η εξουσία, και κατ’ επέκταση η συνολική σχέση των υποκειμένων μαζί της, δεν είναι σταθερή, στατική, καθολική και απρόσβλητη, αλλά διάχυτη και περιπλεγμένη παντού, ενωμένη καταγωγικά με κάθε είδους ανθρώπινη επιτελεστικότητα, είναι διαρκώς εν τω γίγνεσθαι. Ότι κάθε (ποικιλοτρόπως) επιτελουμένη πρακτική, βρίσκεται εντός της επιρροής και της σφαίρας της εξουσίας ανεξάρτητα από τους λόγους που (πάλι ποικιλοτρόπως) εκφωνεί. Πρόκειται δηλαδή για μία δυναμική, ρευστή διαδικασία στην οποία κάθε υποκείμενο μετέχει διεκδικώντας.
Αυτή η σκιαγράφηση για την εξουσία, ότι δηλαδή δεν κατέχεται αλλά ασκείται, το γνωστό, μεταξύ άλλων, φουκωικό δίδαγμα, είναι έντονη στην καφκική γραφή και διατρέχει ουσιωδώς, και πολλές φορές απροκάλυπτα, το έργο του Κάφκα. Κάτι που τονίζει τη γνωστική διάσταση του έργου του και συνιστά το εγχείρημα του συγγραφέα, παιδαγωγικό.
Τα αρνητικά συναισθήματα, το παράλογο και το άλογο για το οποίο γίνεται συχνά λόγος όταν αναφερόμαστε στον εν λόγω συγγραφέα, δεν είναι κάτι ουδέτερο, θεόσταλτο, κάτι που έτσι κι αλλιώς υπάρχει στον κόσμο και επικρατεί δια της απουσίας της εμπρόθετης δράσης των υποκειμένων. Αντίθετα, είναι στοιχεία άκρως πολιτικά και οφείλουν να αναλυθούν και να ερμηνευθούν υπό τον (ευρύτερα) φιλοσοφικό και κοινωνικο-πολιτικό φακό των σχέσεων εξουσίας.
Έτσι, η τυραννία του παραλόγου και ο αυταρχισμός της (σχεδόν) πλήρους απουσίας εποικοδομητικού επικοινωνιακού πλαισίου που περιγράφει ο Κάφκα στα έργα του δεν είναι παρά το εν τη διαμορφώσει αποτέλεσμα των μεθόδων που επεξεργάζονται και αξιοποιούν οι εξουσιαστικές συνθήκες.
Τέλος, ο Κάφκα υπενθυμίζει στους αναγνώστες του το αυτονόητο, αυτό που πολλοί στοχαστές και καλλιτέχνες επισήμαναν μετά απ’ αυτόν: το πολιτικό δεν έχει απλώς σχέση με το αισθητικό. Βρίσκονται, εγγενώς, σε μια ατέρμονη διαλεκτική. Αν αφαιρεθεί το πολιτικό απ’ το αισθητικό (καθαρά κλινική, χειρουργική διεργασία/χειρονομία), δεν μπορεί παρά να προκύψει ασχήμια, τερατογένεση (βλ. στοιχειωδώς, παραλογοτεχνία).
[1] Για άλλα κριτικά μου κείμενα για τον συγγραφέα, βλέπε τα ακόλουθα: Κατσιγιάννης, M. (2024α). Φραντς Κάφκα: η λογοτεχνία της αμηχανίας. Χάρτης. Ανακτήθηκε 29 Σεπτεμβρίου 2025, από: https://www.hartismag.gr/hartis-69/dokimio/frants-kafka-i-loghotekhnia-tis-amikhanias, Κατσιγιάννης, M. (2025α). Μια σκέψη για τον «Φύλακα του τάφου» του Franz Kafka. Εξιτήριον. Ανακτήθηκε 29 Σεπτεμβρίου 2025, από: https://exitirion.wordpress.com/2025/05/14/michalis-katsiyannis-fylakas-tou-tafou-franz-kafka/, Κατσιγιάννης, M. (2025β). Μια σκέψη για τον «”Η απόρριψη”, του Φραντς Κάφκα: ένας λογοτεχνικός λαβύρινθος. Ποιείν. Ανακτήθηκε 29 Σεπτεμβρίου 2025, από: https://www.poiein.gr/2025/07/20/%ce%b7-%ce%b1%cf%80%cf%8c%cf%81%cf%81%ce%b9%cf%88%ce%b7-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%86%cf%81%ce%b1%ce%bd%cf%84%cf%82-%ce%ba%ce%ac%cf%86%ce%ba%ce%b1-%ce%ad%ce%bd%ce%b1%cf%82-%ce%bb%ce%bf%ce%b3/
[2] Σχετικά με το ζήτημα των σχέσεων εξουσίας, βλέπε τα ακόλουθα: Foucault, M. (1982). Ιστορία της σεξουαλικότητας, 1: Η δίψα της γνώσης (μτφρ. Γ. Ροζάκη), εκδ. Ράππα· Φουκό, Μ. (1991). Η Μικρο-φυσική της εξουσίας (μτφρ. Λ. Τρουλινού), Ύψιλον· Foucault, M. (2016). Για την Εξουσία και την Ταξική Πάλη, Συζήτηση με τέσσερα μέλη της LCR (μτφρ. Χ. Βαλλιάνος, επιμ. Ι. Μπαρτσίδη), εκδ. Εκτός Γραμμής· Newman, S. (2019). Από τον Μπακούνιν στον Λακάν: Ο αντιεξουσιασμός και η εξάρθρωση της εξουσίας (μτφρ. Α. Αγγελής, επιμ. Τ. Γκόνης & Δ. Παπαγιαννοπούλου), εκδ. Κέλευθος· Ball, S. J. (2021). Ο Foucault, η Εξουσία και η Εκπαίδευση (μτφρ. Ρ. Βασιλάκη, επιμ. Μ. Σεβαστιάδου), εκδ. Gutenberg· Κακολύρης, Γ. (2008). «Μισέλ Φουκώ: Υποκείμενο, Γνώση, Εξουσία». Στο Β. Καλδής (επιμ.), Κείμενα νεώτερης και σύγχρονης Φιλοσοφίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008 (σσ. 213-225).
[3] Βλ.: Κατσιγιάννης, M. (2024β). Περί λογοτεχνίας: σημειώσεις για ένα μεταβαλλόμενο ίχνος. Μονόκλ. Ανακτήθηκε 29 Σεπτεμβρίου 2025, από: https://www.monocleread.gr/2024/07/05/mixalis-katsigiannis-peri-logotexnias-simeiwseis-gia-ena-metavallomeno-ixnos/
Σύντομο βιογραφικό αρθρογράφου: